వినియోగదారుడా మేలుకో..!

వినియోగదారు హక్కు అంటే ఒక నిర్వచనం ప్రకారం, వినియోగదారుడు ఉపయోగిస్తున్న వస్తువు నాణ్యత, పరిమాణం, శక్తి, స్వచ్ఛత, ధర ప్రమాణాలకు సంబంధించి తగిన సమాచారాన్ని కలిగి ఉండడమే కాక వినియోగదారుగా ఏదైనా దుష్ప్రవర్తనకు వ్యతిరేకంగా రక్షించబడే హక్కు. వినియోగదారుని మార్కెట్‌లో రాజుగా చెబుతున్నందున అతను ప్రాథమిక అవసరాల హక్కు, భద్రత హక్కు, సమాచార హక్కు, ఎంపిక చేసుకునే హక్కు, ప్రాతినిధ్య హక్కు, పరిహారం పొందే హక్కు, విద్య హక్కు, ఆరోగ్యకరమైన పర్యావరణ హక్కు పేరుతో ఎనిమిది హక్కులను వినియోగించుకోవాలి.

40 సంవత్సరాలుగా కన్స్యూమర్స్ ఇంటర్నేషనల్ సంస్థ వినియోగదారుల ఉద్యమాన్ని జరుపుకోవడానికి ప్రచారాన్ని నిర్వహిస్తోంది, వినియోగదారులను ప్రభావితం చేసే సమస్యలపై ప్రపంచవ్యాప్త చర్చను సమీకరించడంలో సహాయపడటానికి వినియోగదారుల అంతర్జాతీయ సభ్యులు ప్రతి సంవత్సరం ప్రచార అంశాన్ని ఎంచుకోవడానికి సహాయం చేస్తారు. ఈ సంస్థ ప్రభుత్వ విధానం, కార్పొరేట్ ప్రవర్తనలో మార్పులను సాధించడానికి ప్రయత్నిస్తుంది, అదే సమయంలో వినియోగదారుల హక్కులు, బాధ్యతలపై అవగాహనను పెంచుతుంది. దీని ప్రచారాలు తరచుగా వినియోగదారు న్యాయం, రక్షణ, ఆహార విధానం, డిజిటల్ వినియోగదారు హక్కులు స్థిరత్వం వంటి అంశాలపై ఉంటాయి. జంక్ ఫుడ్ మార్కెటింగ్, అనైతిక ఔషధ ప్రమోషన్, కార్పొరేట్ సామాజిక బాధ్యత, ప్రభుత్వాల అనైతిక లేదా నిలకడలేని ప్రవర్తన వంటి సమస్యలపై కూడా కన్స్యూమర్స్ ఇంటర్నేషనల్ ప్రచారం చేసింది.

వినియోగదారు రారాజేనా?

1980ల నాటికి ప్రపంచవ్యాప్తంగా వినియోగ వస్తువుల పరిశ్రమలో గణనీయమైన పురోగతి విస్తరణ జరిగింది. ఇది వివిధ రకాల వినియోగ వస్తువులను మార్కెట్‌కు ఆకర్షించింది. అయితే లోపభూయిష్టమైన సమాచారం, వ్యాపారులు, తయారీదారుల నియంత్రణ కారణంగా వినియోగదారు సార్వభౌమాధికారాన్ని కూడా ప్రభావితం చేసింది. టెలివిజన్, వార్తాపత్రిక లేదా మ్యాగజైన్‌లపై వారి ప్రకటనలపై పరిమిత పర్యవేక్షణ ఉండేది. అయితే, ఈ తయారీదారులు అందించిన సేవలు అనుకున్నంత తృప్తిగా లేవు. ఈ సమస్యలను ఎదుర్కోవడానికి, వినియోగదారులకు రక్షణ కల్పించడానికి ప్రభుత్వం అనేక నిబంధనలను ప్రవేశపెట్టింది. అందులో ఇండియన్ కాంట్రాక్ట్ యాక్ట్ 1872, సేల్ ఆఫ్ గూడ్స్ యాక్ట్ 1930, స్టాండర్డ్స్ ఆఫ్ వెయిట్ అండ్ మెజర్స్ యాక్ట్ 1976 మొదలైనవి ఉన్నాయి. ఈ చర్యలు వినియోగదారునికి కొంత ఉపశమనాన్ని అందించాయి. అయితే కల్తీ నాణ్యత లేని వస్తువుల సమస్యలను పరిష్కరించడానికి 1986 వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం తీసుకువచ్చారు.

వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం

భారతదేశంలో వినియోగదారుల హక్కు నినాదం మీ ఉత్పత్తులు, మీ హక్కులు. వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం ఉద్దేశం వినియోగదారుల వివాదాలను పరిష్కరించడం, ఈ వివాదాల పరిష్కారం కోసం వినియోగదారుల కౌన్సిల్‌లు ఇతర అధికారాలను ఏర్పాటు చేయడంలో సహాయం చేయడం. క్లిష్టమైన సమస్యలను పరిష్కరించడంలో ఇది విజయవంతం అయినప్పటికీ, ఆన్‌లైన్ లావాదేవీలు లేదా టెలిషాపింగ్‌కు సంబంధించిన నిబంధనలు లేకపోవడం, అనేక రకాల మోసపూరిత అన్యాయమైన పద్ధతుల పరిష్కరించడానికి ఈ చట్టంలో చర్యలను చేర్చలేదు. ఉత్పత్తి బాధ్యతకు సంబంధించిన కేటాయింపు లేకపోవడం, నిబంధనలు లేకపోవడం వంటి కొన్ని లోపాలు ఉన్నాయి. అన్యాయమైన ఒప్పందాలకు సంబంధించినది, ఇ-కామర్స్ వెబ్‌సైట్‌లకు కేటాయింపులు లేకపోవడంతోపాటు, ప్రత్యామ్నాయ వివాద పరిష్కార యంత్రాంగం కోసం ఎటువంటి నిబంధనలు లేవు. అందువలన వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం 2019 వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం తీసుకు వచ్చారు. 2019లో ఈ విభాగంలో మూడు కొత్త అంశాలు జోడించారు. ఉత్పత్తి బాధ్యత అనే భావన, 'అన్యాయమైన కాంట్రాక్ట్' నిబంధనను కూడా ప్రవేశపెట్టడమైంది. ఇది వినియోగదారు హక్కులలో మార్పును కలిగిస్తుంది. ప్రత్యక్ష అమ్మకం, ఇ-కామర్స్ కోసం కొత్త నిబంధన, రాష్ట్ర, జిల్లా ,జాతీయ స్థాయి కమిషన్‌లను జతచేయాలని ఆదేశిస్తుంది, జిల్లా కమిషన్‌లు ఫిర్యాదులను స్వీకరించడానికి విక్రేతకు పరిగణనలోకి తీసుకున్న వస్తువులు, సేవలు ,ఉత్పత్తులు 50 లక్షల రూపాయలకు మించకూడదు. వీటి 50 లక్షల రూపాయలకు మించినప్పటికీ రెండు కోట్ల రూపాయలకు మించని పక్షంలో ఫిర్యాదులను స్వీకరించడానికి రాష్ట్ర కమిషన్లకు అధికార పరిధి ఉంటుంది. వీటి విలువ రెండు కోట్ల రూపాయలకు మించి ఉంటే ఫిర్యాదులను స్వీకరించడానికి జాతీయ కమిషన్ అధికార పరిధిని కలిగి ఉంటుంది.

అవగాహన లేకపోవడంతో..

వినియోగదారుల వివాదానికి సంబంధించిన ప్రతి ఫిర్యాదును వీలైనంత త్వరగా పరిష్కరించాలని చట్టం పేర్కొంది. ఈ చట్టం కింద దాఖలైన ఫిర్యాదు, ఫిర్యాదుకు వస్తువులు, సేవల విశ్లేషణ లేదా పరీక్ష అవసరం లేని సందర్భాలలో వ్యతిరేక పక్షం నోటీసు అందిన తేదీ నుండి మూడు నెలల వ్యవధిలో మరియు 5 నెలల వ్యవధిలో నిర్ణయించబడుతుంది. వినియోగదారుల రక్షణ చట్టం-2019 వినియోగదారులను ఆన్‌లైన్‌లో ఫిర్యాదులను దాఖలు చేయడానికి కూడా వీలు కల్పిస్తుంది. ఈ విషయంలో, కేంద్ర ప్రభుత్వం E-Daakhil పోర్టల్‌ను ఏర్పాటు చేసింది. ఇది భారతదేశం అంతటా వినియోగదారులకు అనుకూలమైన, వేగవంతమైన చవకైన సౌకర్యాన్ని అందిస్తుంది. వినియోగదారుల హక్కుల ఉల్లంఘన, అన్యాయమైన వ్యాపార విధానాలు, తప్పుడు లేదా తప్పుదోవ పట్టించే ప్రకటనలకు సంబంధించిన విషయాలను నియంత్రించడానికి ఈ చట్టంలో శిక్షలు ఉన్నాయి. ఇలా చేసిన వారికి రెండు సంవత్సరాల వరకు జైలు శిక్ష, పది లక్షల వరకు జరిమాన విధించవచ్చు. అలాగే కల్తీ పదార్థాలతో కూడిన ఉత్పత్తులను తయారు చేయడం, విక్రయించడం, పంపిణీ చేయడం వంటి వాటికి శిక్షలు ఉన్నాయి. అయితే వినియోగదారులు వీటిని తెలుసుకోలేకపోతున్నారు. అందుకే వినియోగదారులలో చైతన్యం తీసుకురావడానికి .ఇంగ్లీషుతో పాటుప్రాంతీయ భాషలలో నిర్దిష్ట బుక్‌లెట్‌లు, కరపత్రాలు, క్యాసెట్‌లు, సీడీలు, స్లైడ్‌లు, డాక్యుమెంటరీ ఫిల్మ్‌లు ద్వారా తెలపాలి. అప్పుడే వినియోగదారుల హక్కులు పరిరక్షించబడతాయి.

డా. పి ఎస్. చారి,

ఎస్వీయూ, మేనేజ్‌మెంట్ స్టడీస్ హెడ్

83090 82823